واکسن هاری چیست؟ + زمان تزریق و عوارض | مقدار و روش مصرف

واکسن هاری چیست و چرا یک ضرورت حیاتی است؟

واکسن هاری، واکسنی است که برای پیشگیری از بیماری هاری (Rabies) استفاده می‌شود. این بیماری یک عفونت ویروسی بسیار خطرناک و تقریباً همیشه کشنده است که سیستم عصبی مرکزی را هدف قرار می‌دهد. ویروس هاری از طریق تماس مستقیم با بزاق یا بافت عصبی حیوان آلوده، معمولاً از طریق گاز گرفتن یا خراشیدن توسط حیواناتی چون سگ، گربه، خفاش، روباه و راکون به انسان منتقل می‌شود. اهمیت واکسن هاری در این است که پس از ظهور علائم بالینی، هیچ درمان مؤثری برای هاری وجود ندارد و بیماری قطعاً به مرگ منجر خواهد شد. بنابراین، استفاده از این واکسن تنها راه نجات و پیشگیری قطعی از این بیماری مرگبار محسوب می‌شود. انواع واکسن هاری به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند که هرکدام کاربرد خاص خود را دارند:

• پیشگیری قبل از تماس (Pre-exposure Prophylaxis – PrEP): برای افرادی که در معرض خطر بالای تماس با ویروس هستند.
• پیشگیری بعد از تماس (Post-exposure Prophylaxis – PEP): برای افرادی که توسط حیوان مشکوک به هاری گزیده شده‌اند.

مزایای کلیدی واکسن هاری

واکسن هاری یکی از مهم‌ترین ابداعات پزشکی در پیشگیری از یک بیماری ویروسی ۱۰۰٪ کشنده است. مزایای این واکسن تنها به نجات جان فرد محدود نمی‌شود و ابعاد گسترده‌تری را در بر می‌گیرد.

• پیشگیری قطعی از مرگ ناشی از هاری: هاری یک بیماری ویروسی است که در صورت بروز علائم، تقریباً همیشه مرگبار است. اما اگر واکسن هاری به موقع تزریق شود (پیش از بروز علائم)، می‌تواند به صورت کامل از ابتلا به بیماری جلوگیری کند. این مورد بی‌شک مهم‌ترین مزیت این واکسن است.
• ایمنی بلندمدت برای افراد در معرض خطر: افرادی مانند دامپزشکان، جنگل‌بانان، غارنوردان، کارکنان پناهگاه‌های حیوانات یا کارگران آزمایشگاه‌هایی که با حیوانات یا ویروس هاری در تماس می‌باشند، با تزریق پیشگیرانه واکسن، ایمنی بلند مدت به دست می‌آورند و با آرامش خاطر به کار خود ادامه می‌ده دهند.
• امکان نجات جان انسان پس از تماس با حیوان آلوده: در صورتی که فردی توسط حیوانی گاز گرفته شود، تزریق سریع واکسن هاری می‌تواند ویروس را قبل از ورود به سیستم عصبی مرکزی متوقف کرده و از مرگی حتمی جلوگیری نماید. این ویژگی، واکسن هاری را در میان سایر واکسن‌ها منحصربه‌فرد می‌کند.
• بی‌خطر و قابل تحمل بودن واکسن: واکسن‌های مدرن هاری که از ویروس غیرفعال شده ساخته شده‌اند، بسیار ایمن هستند و عوارض جانبی کمی دارند. عوارض احتمالی مانند درد محل تزریق، تب یا خستگی، معمولاً خفیف و موقتی می‌باشند.
• قابل استفاده برای تمام گروه‌های سنی: واکسن هاری برای همه گروه‌های سنی، از کودکان تا بزرگسالان، قابل استفاده است و در صورت لزوم، حتی زنان باردار نیز می‌توانند از آن برای پیشگیری پس از تماس استفاده کنند.
  

ترکیبات واکسن هاری: علم پشت ایمنی‌زایی

این واکسن از ترکیباتی تشکیل شده است که هدف اصلی آن‌ها، تحریک سیستم ایمنی بدن برای تولید آنتی‌بادی علیه ویروس هاری است، بدون آنکه خود واکسن باعث بیماری شود. در ادامه، ترکیبات اصلی واکسن هاری را به تفصیل توضیح داده‌ایم:

• ویروس غیرفعال هاری: این اصلی‌ترین جزء واکسن است. ویروس هاری در محیط آزمایشگاهی کشت داده شده و سپس با استفاده از مواد شیمیایی مانند بتاپروپیولاکتون کاملاً غیرفعال (کشته) می‌شود. این ویروس مرده توانایی بیماری‌زایی ندارد اما ساختار پروتئینی آن برای تحریک سیستم ایمنی کافی است.
• محیط کشت سلولی: ویروس برای تکثیر به سلول‌های زنده نیاز دارد. در گذشته از بافت عصبی حیوانات استفاده می‌شد که عوارض زیادی داشت. امروزه از سلول‌های دیپلوئید انسانی (HDCV) یا سلول‌های وروی میمون (Vero Cell) استفاده می‌شود که واکسن‌های بسیار ایمن‌تر و مؤثرتری تولید می‌کنند.
• مواد نگهدارنده و پایدارکننده: ترکیباتی مانند آلبومین انسانی، ژلاتین و برخی قندها به واکسن اضافه می‌شوند تا پایداری آن را در طول زمان نگهداری افزایش دهند و از تخریب ساختار ویروس جلوگیری کنند.
• آنتی‌بیوتیک‌ها (در برخی واکسن‌ها): مقادیر بسیار کمی از آنتی‌بیوتیک‌ها مانند نئومایسین ممکن است برای جلوگیری از آلودگی باکتریایی در طی فرآیند تولید به واکسن اضافه شود.
• محلول بافر: این محلول نمکی (مانند سالین) به حفظ pH استاندارد واکسن کمک کرده و تزریق آن را برای بدن قابل تحمل‌تر می‌سازد.

نحوه تزریق واکسن هاری به صورت گام به گام

نحوه تزریق واکسن هاری بستگی به هدف تزریق دارد؛ یعنی اینکه واکسن برای پیشگیری پیش از تماس با ویروس (پیشگیرانه) یا پس از گاز گرفتن یا تماس با حیوان مشکوک (بعد از تماس) استفاده می‌شود. در هر دو حالت، رعایت دقیق برنامه واکسیناسیون برای کسب ایمنی کامل ضروری است.

برنامه واکسیناسیون پیش از تماس (PrEP)

• این واکسن بیشتر برای دامپزشکان، جنگل‌بانان، غارنوردان، کارکنان آزمایشگاه‌های ویروسی و مسافرانی که به مناطق پرخطر می‌روند، تزریق می‌شود.
• نحوه تزریق به صورت آمپول عضلانی (داخل عضله دلتوئید در بازو) است و در سه نوبت به ترتیب در روزهای صفر (اولین روز)، روز هفتم و روز بیست و یکم یا بیست و هشتم تزریق می‌شود.
• بسته به میزان خطر مواجهه فرد، ممکن است هر ۳ تا ۵ سال یک نوبت تزریق یادآور (Booster) توصیه شود.
  

برنامه واکسیناسیون پس از تماس (PEP)

• شستشوی فوری زخم: اولین و حیاتی‌ترین اقدام، شستشوی کامل و عمیق محل زخم با آب و صابون فراوان به مدت حداقل ۱۵ دقیقه است. این کار می‌تواند بخش بزرگی از ویروس را به صورت مکانیکی حذف کند.
• تزریق واکسن: واکسیناسیون عضلانی در عضله دلتوئید (بازو) توسط کادر درمان انجام می‌شود. برنامه تزریق برای افرادی که قبلاً واکسینه نشده‌اند، شامل ۴ نوبت در روزهای صفر (روز اول)، سوم، هفتم و چهاردهم است.
• تزریق ایمونوگلوبولین هاری (RIG): برای افرادی که قبلاً واکسینه نشده‌اند، علاوه بر واکسن، تزریق ایمونوگلوبولین (آنتی‌بادی‌های آماده) نیز ضروری است. این ماده در روز اول و تا حد امکان در داخل و اطراف محل زخم تزریق می‌شود تا یک ایمنی فوری و موقت ایجاد کند.
• نکته مهم: اگر فرد از قبل چند نوبت واکسن هاری را دریافت کرده باشد، نیاز به تزریق ۴ دوز کامل و ایمونوگلوبولین نیست و تنها تزریق ۲ دوز واکسن در روزهای صفر و سوم کافی است.
• محل تزریق همیشه در عضله دلتوئید (بازو) برای بزرگسالان است؛ در کودکان خردسال، ممکن است در عضله ران تزریق شود تا جذب بهتری داشته باشد.

واکسن هاری و سفر: نکاتی برای مسافران و صاحبان حیوانات خانگی

سفر به بسیاری از نقاط جهان، به خصوص مناطق روستایی و در حال توسعه، می‌تواند ریسک مواجهه با حیوانات ناقل هاری را افزایش دهد. همچنین، اگر قصد دارید حیوان خانگی خود را به همراه ببرید، آگاهی از قوانین مربوط به واکسن هاری یک ضرورت است. برای کسب اطلاعات دقیق در مورد قوانین ورود حیوانات به کشورهای مختلف، می‌توانید از خدمات تخصصی پت تراول استفاده کنید. مجموعه‌هایی مانند آژانس مسافرتی پت ودا24 می‌توانند در تمامی مراحل سفر حیوانات، از آماده‌سازی مدارک تا حمل و نقل، شما را یاری کنند. فرآیند ارسال گربه به دبی یا ارسال سگ به دبی نیازمند گواهی سلامت و واکسیناسیون معتبر است. در ایران، خدمات ایران پت تراول به شما کمک می‌کند تا این فرآیند را به سادگی انجام دهید. همچنین، بررسی الزامات اخذ ویزا برای خودتان و مجوزهای ورود برای حیوان خانگی‌تان، گامی ضروری قبل از هرگونه برنامه‌ریزی است. هر کشور قوانین خاص خود را دارد، برای مثال شرایط دریافت ویزای تایلند با ویزای ژاپن متفاوت است و این تفاوت‌ها در مورد ورود حیوانات نیز صدق می‌کند، به خصوص اگر قصد سفر با تور تایلند را دارید.

مدت زمان ایمنی واکسن هاری

مدت زمان ایمنی حاصل از واکسن هاری، بسته به نوع مصرف آن (پیشگیرانه یا پس از تماس) و همچنین وضعیت سیستم ایمنی فرد، متفاوت است. به صورت کلی می‌توان گفت که ایمنی ایجاد شده پس از تکمیل دوزهای واکسن هاری چندین سال ماندگار است. برای افرادی که واکسیناسیون کامل پیش از مواجهه (PrEP) را دریافت کرده‌اند، ایمنی می‌تواند تا ۱۰ سال یا بیشتر نیز ادامه داشته باشد، هرچند ممکن است برای افراد پرخطر، تزریق دوز یادآور هر چند سال یکبار توصیه شود. در حالت پیشگیری پس از مواجهه (PEP)، هدف اصلی جلوگیری از بروز بیماری در همان مواجهه فعلی است و ایمنی طولانی‌مدت هدف ثانویه محسوب می‌شود.

عوارض واکسن هاری: از واکنش‌های خفیف تا موارد نادر

تزریق این واکسن مانند بسیاری از داروهای ایمنی‌بخش، می‌تواند با عوارضی همراه باشد که اغلب خفیف و کوتاه‌مدت هستند. شناخت این عوارض به مدیریت بهتر آن‌ها کمک می‌کند.

عوارض جانبی شایع و خفیف

این عوارض معمولاً طی ۲۴ تا ۴۸ ساعت پس از تزریق بروز کرده و خودبه‌خود برطرف می‌شوند:

• درد، تورم، قرمزی یا خارش در محل تزریق
• تب خفیف و لرز
• سردرد
• خستگی یا بی‌حالی عمومی
• درد عضلانی یا مفصلی
• حالت تهوع و درد شکمی

عوارض جانبی جدی و نادر

این عوارض بسیار نادر هستند اما در صورت بروز نیاز به توجه فوری پزشکی دارند. برخی از عوارض جدی و خطرناک این آمپول به شرح زیر می‌باشند:

• واکنش‌های آلرژیک شدید (آنافیلاکسی): تورم صورت، لب‌ها، زبان یا گلو، کهیر، تنگی نفس و خس‌خس سینه.
• اختلالات عصبی: هرچند بسیار نادر است، اما مواردی از سندرم گیلن-باره (فلج موقت)، التهاب مغز یا نخاع گزارش شده است.
• تشنج
• توهم و رفتارهای غیرطبیعی
• افسردگی شدید و افکار خودکشی

موارد احتیاط و منع مصرف

قبل از تزریق واکسن هاری، آگاهی از موارد احتیاطی و منع مصرف ضروری است تا از بروز مشکلات جدی جلوگیری شود. برخی از این موارد به شرح زیر است:

• اگر فرد سابقه‌ی واکنش شدید آلرژیک (آنافیلاکسی) به دوز قبلی واکسن یا اجزای آن (مانند ژلاتین، آلبومین انسانی یا آنتی‌بیوتیک نئومایسین) دارد، تزریق باید با احتیاط کامل و تحت نظر پزشک انجام شود.
• مصرف در بارداری: در موارد پیشگیرانه (PrEP)، تزریق باید با نظر پزشک و با ارزیابی ریسک و فایده تصمیم‌گیری شود. اما در موارد اورژانسی (مانند گازگرفتگی)، تزریق واکسن حتی در دوران بارداری کاملاً ضروری و توصیه شده است، زیرا خطر هاری جان مادر را تهدید می‌کند.
• مصرف در کودکان: تزریق برای کودکان نیز ایمن است، ولی دوز و محل تزریق باید متناسب با سن و وزن کودک توسط پزشک تنظیم شود. در کودکان زیر ۲ سال، واکسن معمولاً در عضله‌ی ران تزریق می‌شود.
• محل تزریق: واکسن باید فقط در عضله دلتوئید (بازو) تزریق شود. تزریق در ناحیه باسن به دلیل وجود بافت چربی زیاد ممکن است باعث کاهش جذب و اثربخشی واکسن شود.
• تداخل با سایر واکسن‌ها: بهتر است بین تزریق واکسن هاری و سایر واکسن‌ها، حداقل چند روز فاصله باشد، مگر اینکه تزریق همزمان از نظر پزشکی ضروری باشد. تزریق همزمان با ایمونوگلوبولین باید با احتیاط و در ناحیه‌ای متفاوت از بدن انجام شود.

  

اگر واکسن هاری نزنیم چه میشود؟ سناریوی مرگبار یک ویروس

اگر پس از تماس با حیوان مشکوک به هاری، واکسن هاری و در صورت لزوم ایمونوگلوبولین تزریق نشود، ویروس هاری به تدریج از محل زخم وارد اعصاب محیطی شده و با سرعتی آهسته اما پیوسته به سوی سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) حرکت می‌کند. این دوره نهفتگی می‌تواند از چند هفته تا چند ماه طول بکشد. به محض رسیدن ویروس به مغز، علائم بالینی بیماری ظاهر می‌شود. این علائم با اضطراب، سردرد و تب شروع شده و به سرعت به سمت تظاهرات شدید عصبی مانند ترس از آب (هیدروفوبیا)، ترس از جریان هوا (آئروفوبیا)، توهم، تشنج و فلج عضلات پیشرفت می‌کند. بیماری هاری پس از بروز علائم، تقریباً همیشه و بدون استثنا کشنده است و هیچ درمان مؤثری برای آن وجود ندارد. در نهایت بیمار دچار اغما شده و به دلیل فلج سیستم تنفسی جان خود را از دست می‌دهد. به همین دلیل، هاری یکی از معدود بیماری‌هایی است که واکسیناسیون فوری بعد از تماس، تنها راه نجات قطعی از مرگ است.

مصرف واکسن هاری در بارداری

بله، مصرف واکسن هاری در دوران بارداری در شرایط ضروری کاملاً مجاز و ایمن است. با توجه به اینکه هاری یک بیماری کشنده و غیرقابل درمان پس از شروع علائم است، اگر زنی در دوران بارداری در معرض تماس با ویروس هاری قرار بگیرد (مانند گازگرفتگی یا خراش توسط حیوان مشکوک)، واکسیناسیون باید بدون تأخیر انجام شود. در این شرایط، منافع تزریق واکسن برای نجات جان مادر به مراتب بیشتر از هرگونه ریسک تئوریک برای جنین است و جان مادر و به صورت غیرمستقیم جان جنین در اولویت قرار دارد.

تداخل دارویی واکسن هاری

قبل از تزریق واکسن، فهرستی از تمام داروهای تجویزی، بدون نسخه و گیاهی مورد استفاده خود را به پزشک اطلاع دهید. داروهایی که سیستم ایمنی را سرکوب می‌کنند، مانند کورتیکواستروئیدها (مثل پردنیزولون)، داروهای شیمی‌درمانی و داروهای ضد مالاریا (مانند کلروکین)، می‌توانند پاسخ ایمنی بدن به واکسن را کاهش دهند. در چنین مواردی، ممکن است پزشک برنامه واکسیناسیون را تغییر دهد یا پس از اتمام دوره، سطح آنتی‌بادی را در خون بیمار اندازه‌گیری کند.

شرایط نگهداری واکسن هاری

واکسن هاری باید در دمای ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد (یخچال استاندارد پزشکی) نگهداری و حمل شود. این واکسن نباید یخ بزند، زیرا یخ‌زدگی ساختار پروتئینی آن را تخریب کرده و اثربخشی آن را از بین می‌برد. همچنین باید دور از نور مستقیم و رطوبت نگهداری شود تا کیفیت آن تا زمان مصرف حفظ گردد.

سوالات متداول (FAQ) درباره واکسن هاری

آیا تزریق واکسن هاری دردناک است؟

درد ناشی از تزریق واکسن هاری مشابه سایر واکسن‌های عضلانی است. ممکن است در محل تزریق برای یک یا دو روز احساس درد، سفتی یا تورم خفیف داشته باشید که طبیعی است و به سرعت برطرف می‌شود.

اگر حیوانی که گاز گرفته، خانگی و واکسینه باشد، باز هم نیاز به واکسن است؟

این تصمیم به عوامل مختلفی بستگی دارد. اگر سابقه واکسیناسیون حیوان خانگی کاملاً مشخص و به‌روز باشد و حیوان تحت نظر قرار گیرد، ممکن است پزشک تصمیم بگیرد که نیازی به واکسیناسیون کامل نیست. با این حال، در بسیاری از موارد، به دلیل عدم اطمینان کامل، حداقل اقدامات پیشگیرانه توصیه می‌شود. همیشه در این مورد با پزشک یا مرکز بهداشت مشورت کنید.

آیا خود واکسن هاری می‌تواند باعث بیماری هاری شود؟

خیر، به هیچ وجه. واکسن‌های مدرن هاری از ویروس کشته شده (غیرفعال) ساخته می‌شوند و به هیچ عنوان نمی‌توانند باعث ایجاد بیماری هاری شوند.

هزینه واکسن هاری چقدر است؟

در ایران، واکسن هاری برای انسان در موارد حیوان‌گزیدگی به صورت رایگان در مراکز بهداشت ارائه می‌شود. اما هزینه واکسیناسیون پیشگیرانه یا واکسیناسیون حیوانات خانگی در کلینیک‌های دامپزشکی خصوصی متغیر است و به نوع واکسن و مرکز ارائه دهنده خدمات بستگی دارد.

کلام آخر

این مقاله به بررسی جامع پیشگیری از بیماری هاری با استفاده از واکسن هاری پرداخت. این واکسن که چه به صورت پیشگیرانه قبل از تماس با حیوانات مشکوک و چه به عنوان درمان فوری پس از گازگرفتگی تزریق می‌شود، تنها راه جلوگیری از ابتلا به این بیماری کشنده است. با توجه به خطرات جدی هاری، آگاهی از نحوه عملکرد واکسن، برنامه دقیق تزریق و اقدامات لازم پس از تماس با حیوان، نقشی کلیدی در حفظ جان و سلامت جامعه دارد. واکسن ب ث ژ و واکسن پاپیلوگارد و قرص تاکرولیموس از دیگر موارد مهم پزشکی هستند که آگاهی از آنها مفید است.

درج و بروزرسانی محتوا و سئو توسط تیم طراحی سایت و سئو تیکینو انجام شده است .